Başka Zihinlerin Bilinemezliği: Aldous Huxley’nin Derin Felsefi Bakışı

Herkes kendi “ada evreninde” yaşıyor, diyor 20. yüzyılın büyük düşünürü Aldous Huxley. Birbirimizin dünyalarına köprüler kurmak, sandığından çok daha zor bir iş. Bu yazıda, Huxley’nin bu derin fikrini, başka zihinlerin bilinemezliği üzerine düşüncelerini ve bu konunun felsefi, psikolojik, hatta günlük hayattaki yansımalarını seninle keşfedeceğiz. Hazırsan, gel bu derin sularda birlikte yüzelim!

Bir Soru: Tanıdığın Birini Gerçekten Tanıyor musun?

Şimdi bir düşün: Hayatında çok iyi tanıdığını sandığın biri var mı? Mesela sevgilin, en yakın arkadaşın ya da ailenin bir ferdi. Onun kriz anlarında nasıl davranacağını, nelerden hoşlandığını, nelerin onu korkuttuğunu ya da güldürdüğünü az çok kestirebiliyorsun, değil mi? Ama işin aslı, bu kişi hakkında ne kadar çok şey bilsen de, onun iç dünyasına dair her zaman bir “bilinmez” kalıyor.

Ne kadar yakın olursan ol, o kişinin yaşadıklarını birebir hissedemezsin. Onun anılarını hatırlayamaz, duygularını tam anlamıyla duyamaz, dünyasını onun gözünden göremezsin. İşte tam bu noktada, Aldous Huxley’nin 1954’te yazdığı Algı Kapıları (The Doors of Perception) kitabı devreye giriyor. Huxley, başka zihinlerin bilinemezliği üzerine öyle etkileyici şeyler söylüyor ki, insan bir an durup “Ben aslında başkalarını ne kadar tanıyorum?” diye sormadan edemiyor.

Huxley’nin Derin Gözlemi: İnsanlar Karmaşık Varlıklar

Huxley, insan doğasının ne kadar karmaşık olduğunu şöyle anlatıyor:

“İnsanlar son derece karmaşık varlıklar; aynı anda yarım düzine farklı dünyada yaşıyorlar. Her birey benzersizdir ve pek çok açıdan türün diğer üyelerinden farklıdır. Hiçbir motivasyonumuz saf değildir, hiçbir eylemin tek bir kaynağı yoktur ve incelediğimiz herhangi bir grupta, gözlemlenebilir benzer davranış kalıpları, birbirinden tamamen farklı nedenlerin bir araya gelmesinden doğabilir.”

Sponsor

Bu sözler, insan zihninin ne kadar çok katmanlı olduğunu gösteriyor. Mesela, bir arkadaşın sana sinirli göründüğünde, onun sinirinin sebebini hemen anlayamazsın. Belki iş yerinde kötü bir gün geçirdi, belki çocukluğundan gelen bir anı tetiklendi, belki de sadece uykusuz kaldı. Aynı davranış, farklı insanlarda bambaşka nedenlerden kaynaklanabilir. Huxley’nin dediği gibi, bizim birbirimiz için kullandığımız etiketler ve kategoriler, bu karmaşıklığın yanında oldukça basit ve yüzeysel kalıyor.

Yazar Elizabeth Bibesco’nun bir sözü bu durumu çok güzel özetliyor:

“Başkaları için kendimiz değiliz, onların hayatlarında bir oyuncu, bilmediğimiz bir rolü oynuyoruz.”

Düşünsene, senin için “neşeli biri” olan bir arkadaşın, başka biri için “güvenilmez” ya da “kapalı kutu” olabilir. Hepimiz, başkalarının hikayelerinde farklı roller oynuyoruz ve bu roller, gerçek benliğimizin sadece bir yansıması.

Yalnızız, Ama Birlikteyiz

Huxley, hepimizin yan yana yaşadığını ama iç dünyalarımızın tamamen bize ait olduğunu söylüyor:

“Birlikte yaşıyoruz, birbirimize etki ediyor, tepki veriyoruz; ama her zaman ve her koşulda yalnızız. Şehitler el ele arenaya girer; ama yalnız başına çarmıha gerilir. Sarılmış sevgililer, yalıtılmış coşkularını tek bir kendinden geçme anında birleştirmek için umutsuzca çabalar; nafile. Doğası gereği her bedenli ruh, yalnız başına acı çekmeye ve keyif almaya mahkumdur. Duyular, duygular, içgörüler, hayaller, tüm bunlar özeldir ve semboller aracılığıyla ya da dolaylı olarak aktarılmadıkça, iletişim kurulamaz. Aileden ulusa, her insan topluluğu bir ada evrenleri toplumu.”

Bu, hem hüzünlü hem de büyüleyici bir gerçek. Birlikte kahkahalar atarken, aynı acıyı paylaşırken ya da sarılıp sevgimizi hissettirirken bile, iç dünyalarımız birbirinden ayrı. Senin hissettiğin mutluluk, karşındakinin hissettiği mutlulukla aynı değil. Ama bu yalnızlık, illa ki kötü bir şey değil. Çünkü Huxley’ye göre, bu “ada evrenleri” arasında yeterince ortak zemin var ki, birbirimizin bakış açısını hayal edebiliyoruz. Empati kurabiliyoruz, kendimizi karşımızdakinin yerine koyabiliyoruz, tabii ki tam anlamıyla değil, ama en azından bir nebze.

Huxley şöyle diyor:

“Çoğu ada evreni, birbirine yeterince benzer ki, tahmini anlayış ya da karşılıklı empati, hatta ‘içine hissetme’ mümkün olsun. Kendi kayıplarımızı ve utançlarımızı hatırlayarak, benzer durumlarda olanlarla empati kurabilir, kendimizi (tabii ki her zaman biraz Pickwickvari bir şekilde) onların yerine koyabiliriz. Ama bazı durumlarda, evrenler arası iletişim eksik ya da tamamen yok.”

Bu “Pickwickvari” ifadesi, Charles Dickens’ın Pickwick Papers adlı eserine bir gönderme. Yani, kendimizi birinin yerine koyarken bile, bu biraz hayal gücümüzün bir oyunu, biraz kurgusal bir çaba. Tamamen onların dünyasına giremiyoruz.

Kendimizi Bile Tam Anlamıyoruz

Başka zihinlerin bilinemezliği sadece başkalarıyla sınırlı değil. Filozof ve romancı Iris Murdoch, 1978 tarihli Deniz romanında bu konuya başka bir açıdan bakıyor. Romanında bir karakter şöyle diyor:

“Bizler öyle içe dönük, gizli varlıklarız ki, bu içe dönüklük, aklımızdan bile daha şaşırtıcı. Ama mağaraya öylece girip etrafa bakamıyoruz. Zihnimiz hakkında bildiğimizi sandığımız şeylerin çoğu sahte bilgi.”

Bu çok çarpıcı bir fikir, değil mi? Kendi duygularını, düşüncelerini bile tam olarak anlamakta zorlanıyorsun bazen. Mesela, neden bir anda hüzünlendin, neden bu kadar öfkelendin? Çoğu zaman kendi iç dünyamız bile bizim için bir muamma. Hal böyleyken, başkalarının iç dünyasını nasıl anlayabiliriz ki?

Murdoch’un “kendini unutma” (unselfing) kavramı da burada devreye giriyor. Kendini unutma, kendi benliğinden sıyrılıp başka bir varlığa ya da doğaya odaklanarak, kendi iç dünyandaki o karmaşadan bir anlığına kurtulmayı ifade ediyor. Mesela, bir kuşun uçuşunu izlerken ya da bir sanat eserine dalmışken, kendi zihninin gürültüsünden uzaklaşabiliyorsun. Bu, başka zihinlerin bilinemezliğini anlamak için de bir yol olabilir; çünkü bu süreçte, kendi sınırlarını fark ediyorsun.

Başka Zihinlerin Sorunu: Felsefi Bir Çıkmaz

Başka zihinlerin bilinemezliği, felsefede “başka zihinler sorunu” olarak bilinen bir kavram. Filozoflar, eğer başkalarının iç dünyasına erişemiyorsak, onların zihinleri ve duyguları olduğunu nasıl bilebiliriz, diye soruyor. Bu soruya en uç cevabı veren felsefi akım, solipsizm. Solipsizm, sadece kendi zihninin var olduğunu, diğer her şeyin bir yanılsama olabileceğini savunuyor. Kulağa çılgınca geliyor, değil mi? Ama bu fikir, başka zihinlerin bilinemezliği üzerine düşünürken insanın aklını karıştırıyor.

Solipsizm biraz aşırı bir görüş olsa da, bu konu bazı önemli soruları gündeme getiriyor:

• Başkaları hakkında bildiğimizi sandığımız şeylerin ne kadarı sadece bizim hayal gücümüzün ürünü?
• Kendi zihnimiz kendi gerçekliklerini inşa ederken, başkalarının zihinlerinin tamamen farklı gerçekliklerle meşgul olduğunu fark ederek bazı kaygılarımızdan kurtulabilir mi Ascendancy miyiz?
• Başkalarının hayatlarına nasıl köprüler kurarsın?
• Bağlantının sahiplenme değil, tanıma ve kabul olduğunu düşünüyor musun?
• İnsan deneyiminin ortak yönlerini ifade etmenin en etkili yolları neler?
• Neden anladığımız şeylere daha şefkatliyiz? Anlamadığımız şeyler de aynı ölçüde şefkatimize layık olabilir mi?

Bu sorular, sadece felsefi değil, aynı zamanda günlük hayatımızda da karşımıza çıkıyor. Mesela, bir arkadaşınla tartıştığında, onun neden öyle düşündüğünü anlamaya çalışırken, kendi önyargılarının ya da hayal gücünün seni yönlendirdiğini fark ettin mi? Ya da bir yabancının davranışını yargılarken, onun iç dünyasını bilmediğini düşünüp duraksadın mı?

Empati ve Şefkat: Gerçek Bağlantı Nasıl Kurulur?

Huxley’nin fikirleri, empati ve şefkat üzerine de yeni bir bakış açısı sunuyor. Empati, sadece birinin ayakkabılarını giymeye çalışmak değil, aynı zamanda o ayakkabıların içine tam olarak giremeyeceğini kabul etmek. Rainer Maria Rilke’nin dediği gibi:

“Sevgi şudur: İki yalnızlık birbirini korur, sınırlandırır ve selamlar.”

Bu, sevginin ya da gerçek bağlantının, karşındakini tamamen anlamaya çalışmak değil, onun yalnızlığını, sınırlarını ve benzersizliğini kabul etmek olduğunu söylüyor. Mesela, sevgilinin ya da arkadaşının bir derdini dinlerken, “Tam olarak ne hissettiğini anlıyorum” demek yerine, “Bunu yaşadığın için üzgünüm, yanında olacağım” demek daha samimi ve gerçek bir bağ kurabilir.

Başka Zihinlerin Bilinemezliği ve Günlük Hayat

Başka zihinlerin bilinemezliği, sadece felsefi bir tartışma değil; günlük hayatımızda da sürekli karşımıza çıkan bir gerçek. Örneğin, sosyal medyada birinin paylaştığı bir gönderiye bakıp onun hayatını “mükemmel” sanabilirsin. Ama o kişi, belki o an içten içe derin bir hüzün yaşıyor. Ya da iş yerinde birinin sana soğuk davranması, onun kişisel problemlerinden kaynaklanıyor olabilir, ama sen bunu kendi üzerine alırsın. İşte bu, Huxley’nin “ada evrenleri” fikrinin günlük hayattaki yansıması.

Psikoloji alanında yapılan araştırmalar da bu fikri destekliyor. Örneğin, “temel atıf hatası” (fundamental attribution error) denen bir kavram var. Bu, insanların davranışlarını dışsal faktörler yerine içsel özelliklere bağlama eğilimini ifade ediyor. Mesela, biri sana ters bir şey söylediğinde, “Bu insan kaba” diye düşünüyorsun, ama belki o sadece kötü bir gün geçiriyor. Başka zihinlerin bilinemezliğini anlamak, bu tür önyargıları azaltmamıza yardımcı olabilir.

Başka Zihinlere Köprüler Kurmak

Peki, bu “ada evrenleri” arasında nasıl köprüler kurarız? İşte burada iletişim devreye giriyor. Dinlemek, soru sormak, yargılamadan anlamaya çalışmak, bu köprülerin temel taşları. Mesela, bir arkadaşınla konuşurken, onun söylediklerini sadece duymak değil, gerçekten anlamaya çalışmak, onun dünyasına bir adım atmak demek. Ama Huxley’nin de dediği gibi, bu her zaman eksik kalacak. Önemli olan, bu eksikliği kabul edip, yine de o bağlantıyı kurmaya çalışmak.

Psikolog Carl Rogers’ın “aktif dinleme” yöntemi, bu konuda harika bir araç. Rogers, karşındakini anlamak için önyargısız bir şekilde dinlemeni, onun duygularını ve bakış açısını yansıtmaya çalışmanı öneriyor. Mesela, “Anladığım kadarıyla, bu seni çok üzdü, değil mi?” gibi bir cümle, karşındakine “Senin dünyanı görmeye çalışıyorum” mesajı veriyor.

Sonuç: Başka Zihinlerin Bilinemezliğini Kucaklamak

Başka zihinlerin bilinemezliği, ilk bakışta yalnız hissettirebilir. Ama bu fikir, aynı zamanda özgürleştirici. Çünkü başkalarını tamamen anlamaya çalışmak yerine, onların benzersizliğini kabul etmek, ilişkilerimizi daha derin ve anlamlı kılabilir. Huxley, Murdoch ve Rilke’nin sözleri, bize şunu hatırlatıyor: Gerçek bağlantı, sahiplenmek ya da kontrol etmek değil; birbirimizin yalnızlıklarını korumak, sınırlarına saygı göstermek ve onları oldukları gibi selamlamak.

---

Başka zihinlerin bilinemezliği hakkında sen ne düşünüyorsun? Yorumlarını aşağıda paylaş, sohbet edelim!